26.10.1943
Nakon sloma Kraljevine Jugoslavije u travanjskom ratu 1941. godine, najveći dio češke i dio slovačke narodnosti našao se unutar granica ustaške Nezavisne Države Hrvatske. Uspostavljanjem NDH položaj Čeha se znatno pogoršao obzirom da su ih ustaše smatrale pripadnicima neprijateljskog naroda. Sva prava koja je Česima priznavala Kraljevina Jugoslavija bila su ukinuta. Ustaše i Nijemci raznim metodama su prisiljavali Čehe da se izjasne kao Hrvati ili Nijemci, a najmanji otpor denacionalizaciji oštro je kažnjavan.
Izloženi teroru i asimilaciji, Česi su na različite načine nastojali sačuvati svoj nacionalni individualitet, ali u prvom redu opredjeljivanjem za narodnooslobodilački pokret.
Za razliku od Čeha, položaj Slovaka bio je nešto bolji jer su ih ustaše i Nijemci tretirali kao pripadnike savezničkog naroda. Takav tretman, međutim, nije spriječio Slovake da se opredjeljuju za NOB.
Narodnooslobodilačkom pokretu Česi i Slovaci pojedinačno pristupaju, uglavnom su to bili članovi KPJ, već 1941. godine, neposredno nakon poziva Partije na ustanak. U partizanskom odredu koji je 4. X 1941. godine formirao dr Pavle Gregorić, osim Hrvata i Srba, nalazili su se i Česi i Slovaci. Masovniji odlazak Čeha i Slovaka u NOB uslijedio je 1942. što ustaše i Nijemci nisu mogli spriječiti unatoč prijetnjama i obećanjima.
Na partijskom savjetovanju koje je održano na Zvečevu od 25. do 27. XII 1942. godine zaključeno je da treba »učiniti sve da Česi, Slovaci, Mađari i Nijemci, aktivno učestvuju u današnjoj borbi koja i njima donosi oslobođenje.« U skladu s ovim zaključkom i pristupanjem sve većeg broja boraca češke i slovačke narodnosti NOP-u početkom 1943. godine, rukovodstvo III operativne zone NOV i PO Hrvatske je ocijenilo da je moguće formirati čehoslovačku jedinicu.
3. V 1943, Štab III operativne zone izdao je naredbu o formiranju čehoslovačke operativne jedinice —- čehoslovačkog bataljona.
Prilikom osnivanja, u selu Cikotama, bataljon je brojao 146 boraca kojima je glavni zadatak bio da politički djeluje među Česima i Slovacima. Do 17. VI 1943. bataljon se nalazio pod rukovodstvom Štaba III operativne zone, a od tada, kao 4. bataljon, u sastavu XVII NO brigade. Osim političkog djelovanja, čehoslovački bataljon je u razdoblju od osnivanja do pred kraj listopada 1943. kao jedinica XVII brigade sudjelovao i u brojnim borbenim akcijama. Među njima posebno mjesto zauzima marš na Baniju koji je poduzela XVII brigada u vremenu 15—18. VII 1943. godine. Na dugom i opasnom putu na oslobođenu teritoriju Banije i u povratku Brigada je vodila više teških borbi protiv ustaško-njemačkih snaga. U jednoj od njih posebno se istakao čehoslovački bataljon kada su 17. VII u šumi Ilijina Greda njegovi borci u proboju obruča natjerali neprijatelja u bijeg.
Nakon povratka iz Banije tokom kolovoza i rujna 1943, Bataljon je zajedno s ostalim slavonskim jedinicama izvršio još nekoliko borbenih zadataka i istovremeno obavljao pripreme za formiranje brigade. Iz sela Grahovljani, koje se nalazilo na slobodnoj teritoriji, jedinice Bataljona su odlazile u češka i slovačka sela, kojih je najviše bilo u daruvarskom kotaru, vršeći mobilizaciju češkog i slovačkog stanovništva.
Uzimajući u obzir političko raspoloženje Čeha i Slovaka i svakodnevno povećanje broja boraca, Štab VI korpusa NOV i POJ, ocijenio je da se može pristupiti formiranju čehoslovačke brigade. U naredbi o formiranju ove brigade stoji:
1. Formira se Čehoslovačka brigada Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije »Jan Zižka«.
2. U sastav Brigade ulazi I čehoslovački udarni bataljon, Posavski Udarni bataljon i delovi XII Udarne brigade, te Zapadne grupe Odreda i Istočne Grupe NOP Odreda Šestog korpusa.
Formiranje Brigade izvršeno je 26. X 1943. u selu Bučje u prisustvu članova Štaba VI korpusa i Štaba XII divizije. Brigada je bila trojna formacija u čijem sastavu su se nalazila tri bataljona (svaki sa po tri čete), prateća, bolnička i četa za veze, a također i pionirski vod.
Osim vojnog, formiranje čehoslovačke brigade imalo je i veliki politički značaj, posebno na daruvarskom području gdje je živio najveći broj češkog i slovačkog stanovništva. Ono se, doduše, i ranije opredjeljivalo za NOP materijalno ga pomažući, ali od tada Česi i Slovaci masovnije odlaze u partizane, a cjelokupan NOP u njihovim selima se još brže razvija.
Neposredno nakon formiranja, Brigada je krenula na izvršenje borbenih zadataka: od 7. do 25. XI 1943. vrši diverzije na području Virovitica — Podravska Slatina —- Đakovo. Na sektoru Podravska Slatina -— Mikleuš za duže vrijeme onesposobila prugu u dužini od 4 500 m. Na komunikaciji Feričanci — Orahovica III bataljon Brigade je 28. XI uspješno prvi puta vodio borbe protiv njemačkih tenkova. U razdoblju 3—13. XII 1943. jedinice Brigade sudjeluju u borbama u Đakovštini i za uporište Đakovo, a 23/24. XII prvi i treći bataljon su napali uporište Sibinj, zapalivši 98 kamiona, 20 motorkotača i zarobivši veću količinu oružja i municije.
Početkom 1944. čehoslovačka brigada poduzima marš na Baniju (»Banijski put«) koji je trajao od 8. I do 8. II. Glavni zadatak je bio sprovesti 40 kola natovarenih novinskim papirom za GŠ NOV i PO Hrvatske, a u povratku dopremiti u Slavoniju 60 kola ratne opreme. I ovaj odgovoran i težak zadatak Brigada je uspješno obavila.
Tokom 1944. godine Brigada je u stalnom pokretu vodeći borbe po Slavoniji samostalno ili s drugim slavonskim jedinicama. Ovdje ćemo spomenuti samo neke: 9. VIII po naređenju Štaba XII divizije 1. i 2. bataljon Brigade su likvidirali njemačko-domobransko uporište Končanica. Desetak dana kasnije (18. VIII) jedinice Brigade sudjeluju u oslobađanju Grubišnog Polja i Velikih Zdenaca čime je stvorena veća slobodna teritorija na lijevoj i desnoj obali Ilove. 3—5. X čehoslovačka brigada zajedno s brodskom brigadom i XL divizijom vrši osiguranje prilikom oslobađanja Virovitice. U studenom 1944. Brigada se nalazi u okolici Đakova i s jedinicama XII divizije sudjeluje u likvidaciji uporišta Piškorevci (14. XI), a od 21. XI u tzv. »Našičkoj operaciji« — jednoj od najtežih koju su slavonske jedinice vodile tokom NOB-a.
Pred kraj 1944. čehoslovačka brigada je brojala oko 1000 boraca raspoređenih u tri bataljona i prateće jedinice. Tada je Brigada postigla i svoje najveće borbene uspjehe.
Kako smo vidjeli, borci čehoslovačke brigade bili su u stalnom pokretu, ali to nije bila prepreka za idejno-politički i kulturno-prosvjetni rad koji se u jedinicama provodio takorekući svakodnevno, u prekidima dugih i napornih marševa.
Brigada je imala limenu glazbu, a svaki bataljon pjevački zbor. Ako se uzme u obzir i činjenica da su jedinice Brigade izdale i tridesetak novina u različitom obliku, najčešće džepnog formata, slobodno se može ustvrditi da je Čehoslovačka brigada »Jan Zižka z Trocnova« tokom NOB-e bila skoro jedini nosilac idejno-političkog i kulturno-prosvjetnog života češkog i slovačkog stanovništva na području Slavonije.
Zadnju ratnu, 1945. godinu Brigada je dočekala u sastavu u kojem je i formirana jer je pred kraj studenog 1944. u selu Vukojevcima ponovno osnovan 3. bataljon (ovaj bataljon je, naime, početkom 1944. izdvojen iz sastava Brigade i činio je jezgru za formiranje Osječke brigade). Tako ojačana brigada je ušla u posljednju fazu NOB-e, spremna za teške borbe koje su je još čekale do oslobođenja zemlje.
U periodu od početka do 15. IV 1945. borci Brigade vode vrlo teške bitke (možda i najteže koje su vodili tokom NOR-a), osobito 6. i 7. veljače u borbi za virovitički mostobran. Tada je (7. II) poginuo i komandant Brigade Josip Růžička, samo nekoliko dana nakon pogibije komandanta Doležala.
Poslije borbi za virovitički mostobran, Brigada desetak dana djeluje na Papuku, a potom, od 3. III do 5. IV 1945. godine na osiguranju slobodne teritorije u području Daruvar — Garešnica. Po naređenju Štaba XII divizije Brigada 5. IV napušta ovaj sektor da bi u slijedećih 10 dana u maršu od preko 200 km stigla do Dilja. 15. IV 1945. godine Brigada je kod Drenjskog Slatnika stupila u vezu s jedinicama I proleterske i XXXVI vojvođanske divizije (kao jedinicama Srijemskog fronta) što je istodobno za borce značilo da će uskoro završiti borba protiv okupatora i kvislinga.
Desetak dana kasnije, nakon što se vratila u daruvarski kotar i smjestila u selo Dežanovac, Čehoslovačka brigada je, 24. IV 1945. godine rasformirana, a njeni borci i starješinski kadar s naoružanjem i drugom opremom ulaze u jedinice KNOJ-a i u sastav IV brigade XII divizije vodeći zadnje bitke za oslobođenje domovine.
Čehoslovačka brigada NOVJ, koja je nosila ime češke nacionalne veličine iz 15. stoljeća, Jana Zižke, od osnutka 26. X 1943. do rasformiranja 24. IV 1945. godine, a bila je u stalnom pokretu po Slavoniji, i šire, vodeći bitke protiv njemačkog okupatora i njegovih domaćih pomagača. Kroz njene redove prošlo je više od 3 000 boraca od kojih je oko 700 poginulo i oko 800 ranjeno. Sastav Brigade se, uglavnom, popunjavao borcima iz krajeva gdje živi najveći broj Čeha i Slovaka iz bivših kotareva Daruvar, Grubišno Polje, Pakrac, Slavonska Požega, Našice i Garešnica.
Čehoslovačka brigada »Jan Zižka z Trocnova« imala je za komandante dva narodna heroja i to Milana Joku - prvog komandanta brigade (kasnije komandant Osječke brigade) i Josipa Ružičku, koji je 7. februara 1945. godine poginuo u selu Krajna, kao komandant brigade.
Za ratne zasluge Brigada je odlikovana Ordenom zasluge za narod sa zlatnom zvijezdom i Ordenom bratstva i jedinstva sa zlatnim vijencem.
Sjećanje na ovu jedinstvenu NOB brigadu živi i danas u Daruvaru. Grad Daruvar i Savez Čega obilježvaju dan osnutka i prisjećaju se ratnog puta i značaja brigade. Na 70-u obljetnicu osnivanja brigade obnovljene su biste narodnih heroja Josipa Ružičke i Paje Orozovića Brke kod centralnog daruvarskog spomenika NOB-u. A na 75-u obljetnicu otvorena je spomen soba o Daruvaru i I. čehoslovačkoj brigadi NOVJ “Jan Žižka z Trocnova“ – „Daruvar u II svjetskom ratu“
Izvor: Daruvarski NOP odred; Čehoslovačka brigada NOVJ "Jan Žižka z Trocnova"
