Nedavno je u 77. godini preminuo talijanski marksistički teoretičar Domenico Losurdo. Tim povodom, ne samo kao znak sjećanja na njega, nego i s idejom da se čitatelji upoznaje barem s jednim dijelom njegovog velikog opusa, donosimo u tri nastavka izvatke iz njegove knjige "Historijski revizionizam. Problemi i mitovi". Knjiga je inače izašla prošle godine kod zagrebačke Prosvjete, a prevoditelji su Jasna Tkalec i Luka Bogdanić.
PRVI DIO: Što je to historijski revizionizam?
Utvrdili smo koja bi to bila nit vodilja kojom se historijski revizionizam kretao da bi likvidirao Francusku revoluciju: radi se o optužbi za apstraktno mišljenje i ideološki fanatizam. Može biti korisno da se na trenutak zaustavimo na dijagnozi ove bolesti. U Francuskoj su »intelektualci« i »imaginarni literati« zamijenili »upravljačku klasu«, i u svoje ruke uzeli vođenje političkog života. Radi se o »socijalnoj grupaciji kojoj je političko iskustvo strano«, koja upada u »delirij«, odnosno »kolektivne halucinacije« jer se ponašanju kao »ovisnici o drogama«. Tako piše Furet koji poziva na prekid s historiografijom utemeljenom na »vjernosti revolucionarnom iskustvu osamnaestog i dvadesetog stoljeća«, na simpatetičnoj identifikaciji s Robespierreom i Lenjinom. »Između revolucionarnog ishoda i revolucionarnih namjera nepremostivi je jaz«, pa se o toj revoluciji ne može više pisati polazeći od subjektivne svijesti njezinih protagonista: »Revolucionarna razdoblja osobito su mračni povijesni periodi, u njima koprena ideologije u najvećoj mogućoj mjeri prekriva akterima drame skriveni smisao događaja.«…
… U okviru historijskog revizionizma kritika ideološke svijesti protagonista revolucije poprima pak formu optužbe protiv intelektualaca. Furet na kraju te optužbe opet poseže za argumentima i motivima karakterističnima za protivnike jakobinstva i francuskog revolucionarnog ciklusa. Dovoljno je samo pomisliti na englesko-irskog teoretičara politike Edmunda Burkea i njegovu »nemilosrdnu« polemiku usmjerenu protiv »filozofa mehanicističke doktrine« koji su u permanentnom stanju »opijenosti«, lišeni osjećaja za realnost i nesposobni da iziđu iz začaranog i prokletog kruga vlastitih »apstrakcija« i »himera«. O »deliriju« govori i Benjamin Constant, francuski pisac i teoretičar, imajući na umu prije svega jakobince. S druge strane Atlantika Alexander Hamilton, jedan od Očeva osnivača, nema uopće sumnje da se tu radi o »Bijesnima«, (Enragés), »luđacima« (Madmen). Ta se dijagnoza opetuje u svakoj etapi francuskog revolucionarnog ciklusa: u godinama koje su slijedile nakon poraza revolucije 1848, Tocqueville upozorava na taj »virus nove i nepoznate vrste«, dok nakon pada Pariške komune francuski filozof i povjesničar Hippolyte Taine govori o »poremećaju umne ravnoteže« kod jakobinaca i ukazuje na zarazu (sličnu onoj »čudnoj bolesti na koju se obično nailazi u siromašnim četvrtima«) koja se širila revolucionarnom Francuskom »opijenoj lošim brendijem Društvenog ugovora«. Radi se o toposu koji u različitim varijantama i modifikacijama stiže sve do Cochina i Fureta. Ovaj posljednji, osim što citira proučavatelja društava mišljenja, s naročitim žarom citira Tocquevillea zabrinutog za širenje revolucionarnog virusa u Francuskoj te se neprestano poziva i na Burkea koji je prvi kao izvorno zlo Francuske revolucije dijagnosticirao upravo »mentalnu opijenost«…
François Furet (1927. - 1997.)
…U čemu se sastoji »ideološka opijenost« koja uništava Francusku revoluciju? Za Burkea nema sumnje: univerzalizam i teoretiziranja o »tobožnjim pravima čovjeka« i »apsolutnoj jednakosti ljudske rase«, a sve su to zapravo »pozivanja na apstraktne principe«, na »opće principe« i na »neodređeno spekulativno pravo«. Svemu tome suprotstavlja se »praktična mudrost« koja je resila protagoniste Slavne revolucije, gdje su se posvećivala prava Engleza koja se poput bogatstva nasljeđuju. Poznat nam je velik uspjeh engleskog autora u Njemačkoj gdje, uostalom, susrećemo Justusa Mösera – jednog od najinteligentnijih teoretičara konzervativizma koji nije slučajno bio smatran svojevrsnim njemačkim Burkeom – kako već 1772. polemizira protiv »težnje prema univerzalnim (allgemeine) zakonima i pravilima« na kojima inzistiraju revolucionari, prokazani da su »despotski« nastrojeni »protiv svih privilegija i posebnih sloboda«…
… Furet zastupa tezu prema kojoj se teror može a priori deducirati iz ideologije. Prema njemu ono što vrijedi za Američku revoluciju ne vrijedi za Francusku. Kaže:
Zbog svog mukotrpnog razvoja Francuska se revolucija razlikuje od Američke revolucije u tolikoj mjeri da budi nesigurnost i nedoumice u svakom onom koji želi upotrijebiti isti izraz za te dvije revolucije. U svakom slučaju, dvije revolucije pokreću iste ideje i slične strasti: one gotovo istovremeno osnivaju modernu demokratsku civilizaciju. Jedna završava izradom i izglasavanjem ustava koji je još uvijek na snazi jer je isti postao svetim zakonom američkog građanstva. Druga pak samo umnaža ustave i režime, prvi put nudeći svijetu sliku egalitarnog despotizma…
… Furet grmi protiv »te nesposobnosti da se odredi karakter društvenog nasilja, što već vrlo dugo postoji u ideologiji ljevice«. Ista tema draga je neiscrpnoj publicistici, ali i Hannah Arendt, prema kojoj se cijela Francuska revolucija treba smatrati neuspjelom jer je sva smještena »u znak Saturna«. Ustvari, ne postoji revolucionarni ciklus koji se ne bi mogao interpretirati prema ovakvoj shemi…
… Valovi rascjepa i podjela što obično slijede nakon same revolucije ne predstavljaju dakle neku posebnu karakteristiku Francuske revolucije. Značajno je kako je već prije izbijanja revolucije njemački filozof i književnik Johann Gottfried Herder tvrdio da zbog neprestanih prevrata i rušenja »vlada«, koji karakteriziraju povijest, »veći dio naše Zemlje ne zaslužuje takvo ime, već ono Marsa ili Saturna koji proždire djecu«…
… I zaista, shema Saturna može se primijeniti na desetljeća ili stoljeća političko-religijskih borbi koje su prethodile protestantskoj reformaciji i potrajale sve do Slavne revolucije ili čak do Američke revolucije. Müntzer počinje kao Lutherov učenik kojeg učitelj cijeni i voli. Međutim, taj će isti učitelj na kraju biti u prvim redovima među onima koji će s neumoljivom odlučnošću zahtijevati Müntzerovu eliminaciju, čak i fizičku. Ta dijalektika svoju međunarodnu dimenziju zadobiva najprije prodorom reformacije u Englesku i njezinim daljnjim razvojem, a zatim i Američkom revolucijom koju su izveli potomci puritanskih izbjeglica: nije slučajno što u Engleskoj Thomas Tucker, američki političar iz doba Američke revolucije, pobunjenike definira kao »disidente osporavanja, protestantizam protestantske religije«…
… u strogo hijerarhiziranom društvu čak ni osjećaji ne uspijevaju prijeći klasne ili kastinske
barijere. Možemo reći da onako kako se ne javljaju »doista opće« ideje, tako se ne javlja ni opće suosjećanje sposobno da se obrati čovjeku u njegovoj »apstraktnosti«. Samo se u demokratskom društvu u kojem dominira ideja jednakosti počinje javljati »opće suosjećanje za sve članove ljudskog roda«. Taj se proces ne može smatrati završenim u svim svojim oblicima i smjerovima jednom za svagda. U demokratskoj Americi prisustvujemo ne toliko nestanku sentimentalnih barijera koliko njihovom drukčijom pozicioniranju u odnosu na ono koje je bilo karakteristično za društva ancien régimea. I zaista, »robovi još uvijek neizmjerno pate i neprestano su izloženi najokrutnijem kažnjavanju« a da to uopće ne ometa spokoj i ne uznemirava čistu savjest njihovih gospodara kod kojih je, svakako,
sazrelo »opće suosjećanje«, ali ono je rezervirano samo za one koji pripadaju zajednici bijelaca. No i unutar uže zajednice može doći do novih rascjepa. »Opće suosjećanje«, nastalo kao rezultat osjećaja jedinstva ljudske vrste, prepreka je razvoju najbrutalnijih oblika nasilja. Da bi se nasilje prilikom surovih sukoba moglo širiti bez suvišnih prepreka i inhibicija, nužno je neutralizirati »opće suosjećanje« tako da se jedinstvo vrste dovodi u pitanje. U tom smislu, totalni sukobi pretpostavljaju izvjesnu »despecifikaciju« neprijatelja te dovode do izopćavanja ili isključenja određenih etničkih, društvenih ili političkih skupina iz šire zajednice koja pojedincima pribavlja osjećaj vrijednosti ili iz civiliziranog društva,
pa čak i iz ljudskog roda. Despecifikacija se može razviti na vrlo različite načine. Mogu se razlikovati dva ideal-tipa. U očima branitelja postojećeg društvenog poretka intelektualci-revolucionari su luđaci, dok im narodne mase koje nahrupljuju na političku scenu sa svojim nečuvenim zahtjevima i svojim plebejskim vulgarnim ponašanjem izgledaju kao barbari, čak i u doslovnom smislu te riječi. Te iste mase pozivaju se na zajednicu, narod ili etničku grupu koja je braniteljima tuđa i koju oni smještaju na nižu stepenicu civilizacijske ljestvice. Referirajući se na proces radikalizacije Francuske revolucije, francuski novinar Mallet du Pan poziva na uzbunu riječima: »Huni [...] su među nama.« Četrdeset godina kasnije, prilikom pobune svilarskih radnika iz Lyona, francuski političar Saint-Marc Girardin govori o »novoj invaziji barbara«. Nakon radničke pobune u junu 1848. i sam Tocqueville, premda opisuje kolektivne emocije tog vremena, na kraju govori o sablastima »Vandala i Gota«. Misleći izričito na Parišku komunu, Nietzsche strahuje od provale »barbarske klase robova«. U tom smislu, Burke obilježava jakobince kao »divljake« i »Turke« ili, još gore, kao antropofage. Ti antropofazi su u očima Constanta članovi »rase koju treba prezirati« i kojoj se ne može nego zaželjeti »istrebljenje«. Analognim se formulacijama i kategorijama služi i kampanja protiv boljševika. Za Churchilla, oni su sinonim za »barbarstvo«, štoviše, optužuje ih da su »čovjeka civilizacije dvadesetog stoljeća iznova gurnuli prema barbarskim životnim uvjetima gore nego u kamenom dobu«. Otkad su se boljševici dokopali vlasti – piše Oswald Spengler – Rusija je odbacila »bijelu masku« da bi »nanovo postala velika azijatska ‘mongolska’ sila«, ponovno sastavni dio »čitavog obojenog stanovništva zemlje« koje »mrzi bijelo čovječanstvo«. Taj se motiv za vrijeme nacizma ponavlja upravo opsesivno…
